Ελιά και λάδι στον ελληνικό χώρο

Δύο ευρέα συναφή ερευνητικά προγράμματα, με στόχο τη διερεύνηση της ιστορίας και της τεχνολογίας (προβιομηχανικής και βιομηχανικής) που αναπτύχθηκε γύρω από την παραγωγή της ελιάς και του λαδιού στον ελληνικό χώρο, τροφοδότησαν το μουσειολογικό πρόγραμμα των Μουσείων Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη και Βιομηχανικής Ελαιουργίας στη Λέσβο αντίστοιχα, καθώς και συναφείς ειδικές εκδόσεις που εντάχθηκαν στη σειρά Εκδόσεων του Ιδρύματος.

Η έρευνα προσανατολίσθηκε στη μελέτη και παρουσίαση της τεχνολογικής εξέλιξης της ελαιοκαλλιέργειας και της παραγωγής του ελαιόλαδου από την πρώιμη αρχαιότητα έως και τη βιομηχανική περίοδο, ενταγμένων στο ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό τους πλαίσιο. Στόχος της δημιουργίας του Μουσείου Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη ήταν να προβάλλει και να αναδείξει τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές διαστάσεις που είχε και έχει η καλλιέργεια της ελιάς και η παραγωγή του ελαιόλαδου τόσο στην Πελοπόννησο, όσο και στον ευρύτερο ελλαδικό και μεσογειακό χώρο.

Διεπιστημονική πολυάριθμη ομάδα κάλυψε τον ευρύ χρονικό ορίζοντα από την πρώιμη αρχαιότητα έως τη σύγχρονη βιομηχανική εποχή πάνω σε ένα κοινό πλέγμα θεματικών ενοτήτων που αφορούσαν: τους τρόπους καλλιέργειας της ελιάς, τις τεχνολογικές καινοτομίες στην παραγωγή του ελαιόλαδου,την αποθήκευση και την εμπορική διακίνηση του ελαιόλαδου, τις ποικίλες χρήσεις του καθώς και την πολιτισμική και συμβολική φόρτισή του. Η μελέτη των τεχνικών παραγωγής του λαδιού επιτεύχθηκε βασιζόμενη στη σύνθεση εργαλείων της αρχαιολογίας και της εθνολογίας.

Το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου έχει ως στόχο την προβολή της βιομηχανικής κληρονομιάς και την ανάδειξη της σχέσης της ελαιουργίας με τον τόπο και τους ανθρώπους του. Mια πρώτη προσέγγιση του ζητήματος της καλλιέργειας της ελιάς και της ελαιοπαραγωγής στη Mυτιλήνη καλεί τον ερευνητή να τοποθετήσει το νησί και την οικονομία του στο πλέγμα της ευρύτερης ιστορικής συγκυρίας: καταρχήν της οθωμανικής ιστορίας, αφού η Λέσβος αποτελούσε επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, της οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής παρουσίας των ευρωπαϊκών κρατών στην Aνατολική Mεσόγειο τον 19ο αιώνα, και της ιστορίας του ελληνικού κράτους, με το οποίο το νησί ενώνεται το 1912.

Στο πλαίσιο αυτό, εξετάσθηκαν οι σχέσεις και οι συναλλαγές του νησιού με τη Μικρά Ασία, εξήχθησαν πολύτιμα συμπεράσματα για την ελαιοκομία της Λέσβου από την αποδελτίωση οθωμανικού καταστίχου του Μολύβου, περιγράφηκαν οι κοινωνικοί αγώνες περί την ελιά και το Λειμωνιακό ζήτημα και αναλύθηκε ο ρόλος της Εκκλησίας στην ελαιοπαραγωγή.

Στο πλαίσιο της εξέτασης του βιομηχανικού φαινομένου στη Λέσβο, έμφαση δόθηκε στο ζήτημα του ελαιοτριβείου της Αγίας Παρασκευής που ιδρύθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν κοινοτική ιδιοκτησία και ονομάστηκε «του κοινού η μηχανή». Η δημιουργία του υποδηλώνει μια διπλή πρωτοπορία για τον αγροτικό κόσμο: τη χρήση σύγχρονων τεχνολογικών μέσων για τη βελτίωση της παραγωγής του ελαιόλαδου και την πρόοδο των κοινωνικών ιδεών σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προτείνεται η ίδρυση κοινοτικών επιχειρήσεων για την προάσπιση των κοινωνικών συμφερόντων της κοινότητας.

Πολιτισμός της Ελιάς και του Λαδιού
Επιστημονικός υπεύθυνος: Σοφοκλής Χατζησάββας (αρχαιολόγος, Διευθυντής Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου)

Επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση: Ηλίας Αναγνωστάκης (βυζαντινολόγος, ερευνητής ΚΒΕ/ΕΙΕ), Ευάγγελος Βελιτζέλος (καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας Παν/μίου Αθηνών), Ιόλη Βιγγοπούλου (ερευνήτρια ΚΝΕ/ΕΙΕ), Δήμητρα Γιαννοπούλου (αρχαιολόγος), Ευαγγελία Ελευθερίου (αρχαιολόγος), Νίκος Καραπιδάκης (καθηγητής Ιστορίας Ιονίου Παν/μίου), Μαριλένα Κατσιλιέρη (ιστορικός-εθνολόγος), Δημήτρης Κουρκουμέλης (αρχαιολόγος), Παρασκευή Κόντη (κύρια ερευνήτρια ΚΒΕ/ΕΙΕ), Άννα Λαμπροπούλου (Διευθύντρια Ερευνών ΚΒΕ/ΕΙΕ), Άννα Ματθαίου (αρχαιολόγος), Αγγελική Μέξια (αρχαιολόγος), Αφέντρα Μουτζάλη (αρχαιολόγος, 18η ΕΒΑ), Παναγιώτα Μπαγετάκου (αρχαιολόγος), Ευαγγελία Μπαλτά (ιστορικός, ερευνήτρια ΚΝΕ/ΕΙΕ), Χρήστος Μπουλώτης (αρχαιολόγος, Κέντρο Ερεύνης της Αρχαιότητος, Ακαδημία Αθηνών), Γιώργος Μπουραζάνης (γεωπόνος), Ανδρομάχη Οικονόμου (εθνολόγος), Ανθή Παπαγιαννάκη (αρχαιολόγος), Αγγελική Πανοπούλου (ερευνήτρια ΚΒΕ/ΕΙΕ), Γιάννης Πίκουλας (καθηγητής Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Παν/μίου Θεσσαλίας), Αντώνης Πλυτάς (ηλεκτρολόγος μηχανικός), Κ. Ποντίκης (καθηγητής Γεωπονικής), Σοφοκλής Χατζησάββας (αρχαιολόγος, Διευθυντής Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου).

Βιομηχανική Ελαιουργία στη Λέσβο
Επιστημονικός υπεύθυνος: Ευρυδίκη Σιφναίου (ερευνήτρια ΚΝΕ/ΕΙΕ)
Επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση: Ηλίας Αναγνωστάκης (βυζαντινολόγος, ερευνητής ΚΒΕ/ΕΙΕ), Στρατής Αναγνώστου (ιστορικός, υποψήφιος διδάκτορας Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου), Αγλαΐα Αρχοντίδου (αρχαιολόγος, προϊσταμένη Κ΄ ΕΠΚΑ), Στέλλα Δεμέστιχα (αρχαιολόγος), Ελευθερία Ζέη (ιστορικός), Ελένη Καραναστάση (αρχειονόμος, Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας), Σοφία Κουφοπούλου (κοινωνιολόγος/νομικός), Παναγιώτης Μιχαηλάρης (ερευνητής ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ευαγγελία Μπαλτά (ιστορικός, ερευνήτρια ΚΝΕ/ΕΙΕ), Αντώνης Πλυτάς (ηλεκτρολόγος μηχανικός), Ουρανία Πολυκανδριώτη (ερευνήτρια ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ειρήνη Χρυσοχέρη (ιστορικός τέχνης), Στρατής Φραντζέσκος (αρχιτέκτων μηχανικός), Fehmi Yilmaz (Lecturer, Marmara Universitesi, Istanbul)